Ouderschapsverlof
Ouderschapsverlof bestaat in België sinds 1997.
De huidige regeling in de privésector
- Het ouderschapsverlof is een individueel recht dat niet overdraagbaar is. Elke ouder kan per kind 4 maanden verlof nemen, ofwel in maanden (aaneensluitend of gesplitst, alleen voor voltijdse werknemers), ofwel halftijds, ofwel 1/5 gedurende twintig maanden. En dit tot het kind 12 jaar is. De voorwaarde: in de periode van vijftien maanden die voorafgaat aan de ter kennisgeving aan de werkgever moet de aanvrager gedurende twaalf maanden een arbeidsovereenkomst hebben met de werkgever. In 2018 werd een wet gestemd die toelaat om het ouderschapsverlof nog flexibeler op te nemen met een vermindering van 1/10de. Maar deze regeling kan, in tegenstelling tot de andere modaliteiten, enkel mits toelating van de werkgever. De wet wordt van kracht zodra het KB is goedgekeurd.
- De uitkering is forfaitair en bedraagt 750,33 euro netto per maand voor een voltijdse onderbreking. Alleenstaande ouders die uitsluitend samenwonen met kinderen ten laste hebben recht op een verhoogde uitkering van 1035,45 euro. Voor de vierde maand ouderschapsverlof is er geen uitkering, met uitzondering voor de kinderen die geboren zijn vanaf 8 maart 2012. Het ouderschapsverlof is gelijkgesteld voor het pensioen. Er is ook een Vlaamse aanmoedigingspremie (zorgkrediet) voorzien voor werknemers die ouderschapsverlof opnemen en deze premie binnen de zes maanden na de start van de onderbreking bij de Vlaamse Overheid aanvragen. Bij een voltijdse onderbreking bedraagt deze premie 190,23 euro.
- De wetgeving voorziet een bescherming tegen ontslag. Deze bescherming gaat in op de dag van het akkoord of, indien u gebruik maakt van een recht, op de dag van de schriftelijke kennisgeving aan de werkgever. Ze eindigt drie maanden na de einddatum van het ouderschapsverlof.
| Voltijds | Verminderde prestaties met 1/2 | Verminderde prestaties met 1/5 | |||
| Basisbedrag | Bedrag voor alleenstaanden | Basisbedrag (voor werknemers jonger dan 50) | Bedrag voor alleenstaanden (werknemers jonger dan 50) | Basisbedrag (werknemers jonger dan 50) | Bedrag alleenstaande (werknemer jonger dan 50) |
| 750,33 euro | 1035,45 euro | 345,85 euro | 477,28 euro | 117,34 euro | 190,92 euro |
Opname ouderschapsverlof
Ouderschapsverlof kent over de jaren heen een stijgende populariteit. Zowel bij mannen als bij vrouwen. Het steeg van 23 819 in 2004 tot 69 260 gebruikers in 2017.
Het aantal vaders dat er gebruik van maakt, is over de periode verzesvoudigd. Het aantal vrouwelijke gebruikers is meer dan verdubbeld. De ongelijkheid in opname tussen vrouwen en mannen is dalende, maar de laatste jaar veel minder snel.
| Jaartal | Mannen | Vrouwen | Totaal | % mannen | % vrouwen |
|---|---|---|---|---|---|
| 2004 | 3.595 | 20.224 | 23.819 | 15% | 85% |
| 2008 | 8.102 | 29.424 | 37.526 | 22% | 78% |
| 2012 | 14.553 | 37.277 | 51.830 | 29% | 71% |
| 2015 | 18.731 | 44.567 | 63.298 | 30% | 70% |
| 2017 | 22.074 | 47.186 | 69.260 | 32% | 68% |
Het succes van de formule van verminderde prestaties met 1/5
Zowel bij de mannen als bij de vrouwen is de vermindering met 1/5 veruit de meest populaire vorm van ouderschapsverlof. 69% van het totale aantal gebruikers van ouderschapsverlof in 2017 kiest deze formule. Door één dag per week op te nemen, kunnen ouders meer tijd vrij maken voor de kinderen en betalen ze één dag minder opvang zonder dat het inkomensverlies te groot is.
Dit is tegelijk ook de formule met de meest gebalanceerde genderbalans: 38% mannen en 62% vrouwen. Halftijds en voltijds ouderschapsverlof blijft nog vooral een vrouwenzaak. 83% van het halftijdse en 80% van het voltijdse verlof wordt opgenomen door vrouwen. Het aandeel mannelijke gebruikers dat gebruik heeft gemaakt van voltijds ouderschapsverlof is gestegen van 9% in 2008 naar 13% in 2012, en vervolgens naar 20% in 2017.
| Formule | Mannen | % mannen | Vrouwen | % vrouwen |
|---|---|---|---|---|
| Voltijds | 2.143 | 9,7% | 8.635 | 18,3% |
| Halftijds | 1.740 | 7,9% | 8.612 | 18,2% |
| Viervijfde | 18.192 | 82,4% | 29.938 | 63,5% |
| Totaal | 22.075 | 47.185 |
Ouderschapsverlof design
De populariteit van het ouderschapsverlof toont dat het voor vele gezinnen een belangrijk hulpmiddel is om werk en gezin op een kwaliteitsvolle manier te combineren. Het zorgt ervoor dat vrouwen en mannen extra tijd krijgen om hun ouderlijke rol op te nemen, zonder dat de band met de arbeidsmarkt volledig verbroken wordt.
Ouderschapsverlof is echter niet voor elke ouder in gelijke mate toegankelijk. Zo zien we dat meer vrouwen ouderschapsverlof opnemen en dat ouderschapsverlof vooral ook een maatregel is voor gezinnen die het zich financieel kunnen veroorloven.
Dit heeft verschillende redenen. In deze bijdrage focussen we ons op de redenen die verband houden met het design van het ouderschapsverlof.
Gezinsrecht of individueel recht
Onderzoek (85) wijst uit dat mannen meer ouderschapsverlof opnemen wanneer het specifiek voor hen gereserveerd wordt, dan wanneer ouderschapsverlof op gezinsniveau toegekend wordt. In het laatste geval zal de vrouw vaker een veel groter deel van het ouderschapsverlof opnemen. Genderstereotypen en de mogelijke financiële terugval, spelen hierbij een rol.
Lengte en Regime
De lengte van het verlof en het regime waarin het kan opgenomen worden is vanuit verschillende perspectieven van belang. Bij het bepalen van de lengte van het verlof gaat de afweging vooral over voldoende tijd om zorg te kunnen verlenen en vermijden dat de band met de arbeidsmarkt te zwak wordt. Wanneer ouders langdurig voltijds verlof nemen, kan dit nadelig zijn voor hun kansen op de arbeidsmarkt.
De flexibiliteit van het ouderschapsverlof kan een belangrijke voorwaarde zijn voor bepaalde groepen om het op te nemen. Enerzijds kan het de financiële terugval beperken, anderzijds is het makkelijker te combineren met een job. Dit lijkt vooral voor mannen een belangrijke voorwaarde te zijn en kan dus bijdragen aan meer gendergelijkheid.
Uitkering
De uitkering die voor zorgverloven ontvangen wordt, bepaalt in grote mate wie er gebruik van kan/wil maken. Geen of lage uitkeringen zorgen ervoor dat gezinnen met een laag inkomen er minder gebruik van zullen maken. Bovendien zal het binnen gezinnen die het opnemen de traditionele rolverdeling tussen mannen en vrouwen versterken. De man is in praktijk en in hoofde vaak nog de kostwinner van het gezin.
Een voldoende hoge uitkering zorgt ervoor dat meer ouders van het ouderschapsverlof kunnen gebruik maken en kan bijdragen tot een meer gendergelijke opname van het ouderschapsverlof.
Extra voorwaarden
Ook andere elementen hebben een impact op wie ouderschapsverlof opneemt: welke statuten hebben recht op ouderschapsverlof, wat zijn de eventuele anciënniteitsvoorwaarden… Hoe strenger deze voorwaarden, hoe minder vaders en moeders ouderschapsverlof kunnen opnemen. (86)
Extra stimulans voor meer gender gelijke opname van ouderschapsverlof
In het design kunnen ook andere stimulansen ingebouwd worden om een meer gelijke opname van ouderschapsverlof tussen mannen en vrouwen te bevorderen.
Genderbonus
Verschillende landen kennen een bonus toe aan koppels wanneer een zeker minimum van gender gelijke verdeling bereikt wordt. Die bonus kan zowel een verhoogde uitkering zijn als extra weken/maanden verlof.
Het meest gekende voorbeeld van een genderbonus is die in Zweden. (87) In tegenstelling tot wat vaak werd aangenomen ging het niet om extra ouderschapsverlof maar om een verhoogde uitkering. (88) Ook Italië, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk en Kroatië geven een monetaire bonus als vaders een minimum aan ouderschapsverlof opnemen.
Een bonus in extra tijd vinden we terug in Portugal, Frankrijk, Duitsland, Kroatië.
In Kroatië hebben gezinnen recht op zes maanden ouderschapsverlof. Indien de vader minimum twee maanden opneemt, krijgt hij nog eens een bonus van twee maanden. In Duitsland krijgen gezinnen ook een bonus van twee maanden indien de vader minstens twee maanden ouderschapsverlof opneemt. In Portugal krijgen ouders vier tot vijf maanden ouderschapsverlof (afhankelijk van de hoogte van de uitkering) en een bonusmaand indien vaders minimum één maand ouderschapsverlof opnemen, los van de moeder.
Defaultoptie
De praktisch filosofen Ingrid Robeyns en Anca Gheaus schuiven de defaultstrategie naar voor als antwoord op meer gendergelijke opname van verloven. (89) Deze strategie houdt in dat de overheid één optie als standaard naar voor schuift. De techniek van de defaultoptie werkt sterk gedragsmatig en normerend. Kiezen voor een andere optie dan de defaultoptie brengt kosten met zich mee. Je moet informatie opzoeken, wat tijd en geld kost. Je moet ook een beslissing nemen in een situatie waarin je al een keuze (de defaultoptie) wordt aangeboden (de psychologische kost). Bovendien moet je ingaan tegen een optie die de samenleving (de staat) als de meest waardevolle naar voor schuift.
De kracht van de defaultoptie wordt duidelijk aangetoond via de orgaandonatie. Robeyns en Gheaus verwijzen hiervoor naar het artikel Do defaults save lifes. In een systeem waarin iedereen – tenzij hij/zij protest aantekent – standaard donor is, kan men veel meer levens redden dan in een systeem waarin het standaard is om geen donor te zijn, tenzij hij/zij uitdrukkelijk laat weten dit wel te willen zijn.
Het opnemen van ouderschapsverlof heeft vaak ook een nadelige impact op het inkomen en de carrière.
Want hoewel deze verlofregelingen bijdragen aan een verhoogde arbeidsmarktdeelname van vrouwen, beïnvloeden ze hun inkomens en carrières nadelig. (90)
Femmakritiek
- Betaald ouderschapsverlof heeft een positieve invloed op de tewerkstellingsgraad. Het laat ouders toe om extra tijd vrij te maken voor kindzorg, zonder de band met de arbeidsmarkt te verbreken.
- De uitkering is te laag en biedt daardoor geen keuzevrijheid. Dit zorgt er niet alleen voor dat alleenstaande ouders of gezinnen met een laag inkomen er niet van kunnen genieten, maar ook dat binnen een gezin de partner met het laagste inkomen eerder gepusht wordt om het verlof te nemen om zo weinig mogelijk inkomensverlies te lijden. In de praktijk is dit nog steeds de vrouw. (91)
- De stereotiepe beeldvorming en de loonkloof zorgen ervoor dat, hoewel dit verlof een individueel en niet overdraagbaar recht is, veel meer vrouwen dan mannen dit verlof opnemen.
- De leeftijdsgrens voor het kind (tot 12 jaar) sluit niet aan bij de Unicef-minimumnorm die stelt dat bij de geboorte een ouder het recht moet hebben om ten minste één jaar ouderschapsverlof te nemen. Het verlof geeft te veel marge om het ouderschapsverlof uit te stellen tot na het eerste levensjaar.
- De duur van het ouderschapsverlof sluit evenmin aan bij de Unicef-minimumnorm. Zelfs als beide ouders het verlof opnemen en met het moederschapsverlof erbij geteld, kom je nog maar aan elf maanden thuis bij je kind.
- Positief inzake het bereiken van gendergelijkheid is dat het ouderschapsverlof een individueel recht is. Dit is volgens ons een betere optie dan het introduceren van vaderquota.
Femmavoorstel
Bij default vijf maanden ouderschapsverlof voor elke ouder, betaald door de overheid aan dezelfde vergoeding als in ons voorstel voor het moederschaps- en geboorteverlof (92)
- Moeders krijgen als standaardoptie vijfmaanden ouderschapsverlof, aansluitend op hun geboorteverlof. Zo zijn ze achtmaanden bij hun baby, wat het voor moeders die voor borstvoeding kiezen ook makkelijker maakt.
- Vaders en meeouders krijgen als standaardoptie hun ouderschapsverlof aansluitend te nemen op dat van de moeder, dus als de baby ongeveer 8 maanden oud is. Deze regeling geeft hen de gelegenheid om net dezelfde oudervaardigheden op te bouwen als moeders en helpt moeders om de zorg voor de kinderen te leren delen met hun partner.
- Hoe gaat dit in zijn werk? Zodra een vrouw haar werkgever op de hoogte brengt van haar zwangerschap en de uitgerekende geboortedatum, vult ze een formulier in waarop ook gegevens van de (toekomstige) vader/meeouder worden opgenomen. Beide toekomstige ouders krijgen dan toegang tot een online ouderschapsverlofplatform waarop hun gegevens zijn geregistreerd en hen de standaardoptie werd toegewezen. Ze krijgen de mogelijkheid om de standaardoptie te veranderen, met als beperking dat ze niet meer dan vierweken gezamenlijk ouderschapsverlof mogen nemen. Immers, wanneer beide ouders te lang gezamenlijk verlof nemen, blijven de traditionele genderpatronen gelden. Ouders kunnen het verlof ook halftijds opnemen na het moederschapsverlof.
Uiteraard is dit ouderschapsverlof niet combineerbaar met kinderopvang. Maar doordat het los staat van het moederschaps-/vaderschaps-/meeouderverlof hebben beide ouders wel de keuze om na drie maanden voor kinderopvang te kiezen.
Voor alleenstaande ouders zijn er twee opties mogelijk:
- Ze krijgen dezelfde hoeveelheid verlof als ouders in een partnerrelatie. Zo is er een gelijke behandeling van ouders. Alleenstaande ouders zijn dan even lang weg van het werk, wat arbeidsmarktdiscriminatie tegengaat. Vanuit kindperspectief is dit wel nadelig. Voor die kinderen is dan de Unicef-minimumnorm niet meer gegarandeerd.
- Ze krijgen wat ouders in een partnerrelatie samen hebben. Ouders worden in deze optie ongelijk behandeld. Alleenstaande ouders zijn bovendien veel langer vol- of deeltijds weg van het werk, wat nadeliger is. Vanuit kindperspectief is deze optie beter. Indien er voor deze optie wordt gekozen, dan moet er overigens ook meer moederschaps-/vaderschaps-/meeouderverlof gegeven worden aan alleenstaande ouders.
Bedenkingen bij het voorstel:
- Robeyns en Gheaus wijzen op de gunstige macro-economische effecten van hun voorstel. De defaultstrategie zorgt voor een verschuiving van de kosten van vaders die het verlof nemen naar vaders die het niet willen opnemen. In de huidige regeling worden mannen die ouderschapsverlof opnemen vaak bestempeld als minder toegewijde werknemers. Ze worden ontmoedigd om het verlof op te nemen. En ze vrezen dat het hun carrière remt. De defaultstrategie zorgt ervoor dat mannen die niet willen zorgen voor hun kinderen ‘kosten’ moeten maken: tijd, geld en psychologische (zie hierboven). Maar bovenal verliezen ze de mogelijkheid om kostbare en cruciale maanden met hun kinderen door te brengen. Daarnaast is er ook een verschuiving van de kosten naar de werkgevers. Als zij niet willen dat hun mannelijke werknemers het verlof opnemen, moeten ze hen ervan overtuigen of anders onvermijdelijk mee de kosten dragen van zij die ouderschapsverlof nemen.
- Het voorstel behoudt de individuele keuzevrijheid. Net omdat het een defaultstrategie is. Ze geeft koppels de mogelijkheid om het verlof rond hun individuele noden en hun beoogde arbeid-zorgbalans te organiseren.
- En het voorstel leidt hopelijk tot een nieuwe maatschappelijke opvatting: namelijk dat kinderzorg een gedeelde ouderlijke verantwoordelijkheid is. Door aan elke ouder 5 maanden verlof aan te bieden, geef je als maatschappij het signaal dat dit is wat ouders, kinderen en de samenleving nodig hebben, en dat de overheid ouderschap ernstig neemt.
Andere verloven om arbeid en zorg te combineren:
Ons voorstel voor de toekomstige regering
Vergoed ouderschapsverlof beter en koppel er een genderbonus aan
